MIZORAM DAMDAWIIN CHANCHIN

 Book Preview

- Manga Thomte



Pu Chairman leh vawiina kan khuallian lehkhabu min tlangzarhsaktu tur Prof. F. Lalnunmawia, Hon'ble MLA, pi leh pu, nu leh pa, sawmbik mi zahawm tak tak te leh ka thian duntak te u, in zavaiin chibai vek ule. 



Vawiinah hian, “Mizoram Damdawiin chanchin” tih lehkhabu kan tlangzarh dawn a. He lehkhabu khawr pum tur hian a ziaktu Upa Rinngaia hian rim takin kum tam tak a beiin a tawkrim em em tih ka hriatpui avangin, ka nghakhlel hle a. Amaherawhchu, Banner te buaipuiin, refreshment leh Ushering te buaipui tura ka in rin laiin, hetiang chanvo pawimawh leh vawiin a kan kalkhawm chhan ber, lehkhabu khuh hawng tura chanvo min pe hi phulo ka in ti hle a. A huphurhawm hlein ka hria. Mahsela, Chanvo in peka pha thiam miahlo ka nih avangin, vawiinah hian he chanvo hi ka rawn dinchhuahpui ta a ni. 

Chutih rualin, mithiam leh a tithang zawk tamtak karah hetiang chanvo pawimawh duhsak taka min pe hi, a ziaktu Upa Rinngaia chungah lawmthu ka sawi a. Ka tan chuan tawnhriat pawimawh tak a ni dawn a ni. 

Pu Rinngaia nen hian inthenawm maia khawsa kan ni a, he lehkhabu a buatsaih tirh atangin theih ang angin kan in pui tawn a. A tir lam phei chu ka chhutsak nual a. Foreign-ah kum 2 ka awmbo san hnua ka haw leh pawhin a lo la buaipui zel a...... A hautak hle a ni.

He lehkhabu a buatsaih leh hmalak dan ka hriatin keimahah hian chona leh lehkhabu siam va duhna thinlung ka neih phah ve ta hial a. Nikum 2020 khan lehkhabu phek 300 a chhah ka tihchhuah phah ve ta hial a. A mah ber chu ka tih chhuah khalh ta tihna a ni... Ka tan chuan he lehkhabu leh a ziaktu Pu Rinngaia Colney hi an hlu chungchuang hle a. A saptawng takin, “Inspiration” min pe tu an ni. 

Lehkhabu a kan luh hmain, a ziaktu Pu Rinngaia Colney lam hi sawi peng ta hlek ila. A thu leh hla leh a thuziak te enin, Historian tia sawi ngam a niin ka hria a, Hlimen khawtlang tan phei chuan kan “Diary bu” tih ngam a ni. Article hrang hrang te ziakin, (Silaimual chanchin leh Empire Day inhruipawh te phei chu a ngaihnawm hle). Kohhran leh khawtlang Souvenir hrang hrangah history lam hawi a thuziak chhiar tur a awm nual a.  Kum 2013 khan, “Hilmen Quary chim chungchang- Mizoram chhiatna rapthlak ber” chanchin a buin a lo ti chhuak tawh a. Tunah hian Harhna lam chanchin a buatsaih mek bawk. A hla phuah 30 vel chu AIR-ah Hlimen Male Voice in an record tawh bawk. 



Kan lehkhabu tlangzarh tur, “Mizoram Damdawi In Chanchin”  hi, a bu hming a kan hriat ang hian, (A tawi thei ang berin) Mizoram a damdawiin lo in din chhoh dan leh than zel dan, hmasawn zel dan leh an tun dinhmun te kimchang taka ziahna bu ti ila kan sawi sual awm love.

 A bik takin, tihdam rawngbawlna lama thawktu; hetiang lam ngaihventu leh Damdawiin lama kan mithiam thawk mek leh pension tawh te. Zirlai hna zawng mek te leh history lam ngaihvente tan phei chuan a hlu lehzual dawnin ka hria.  

Kan hriat angin, damdawiin chanchin a nih bakah hian- History leh Biography tam tak a chuang a, G.K bu tenau nite pawhin a sawi theih ang, “Mizo zinga hmasa ber, Mizorama hmasa ber” tih tawngkam hi a chuang tam em em a. Medical lama kan mi hmasa te chanchin kimchang takin a hrut a ni ber mai. Chu bakah, “medical lama document pawimawh tak tak dahkhawmna bu” te pawh ti ila, he lehkhabu nihna a sawichhuak viau thovang.

 Mizoram Damdawiin Chanchin hi lehkhabu zahpuiawm loh tak, lehkhabu puitling huanga dah tur niin, a chhah tha leng lawng viau a. Phek 603 laia chhan a ni. Bu khat hi cheng 500/- man tur niin, Copy 2000 siam a ni a. Mizorama lehkhabu siamtu lar leh chuai thei lo, lehkhabu rotling tamtak lo siam chhuak tawhtu, Gilzom Offset, Electric Veng te kutchhuak a ni. A fonts size pawh chhiar nuam tawk tak a ni a... A quality pawh a tha hle. Gilzom signature kan tih mai, an lehkhabu chhuak reng reng danglamna hi he lehkhabuah pawh hian a lang a ni.

A ziaktu thuhma bakah duhsakna thuhma-1, Pi Zirtiri, Dr. Lalbuatsaiha (fam) nupui ziak a awm a. Bung-8 laia then niin, thu hnung (Appendix) -2 a awm bawk. Thuziakte tihfiah turin thlalak phek 64 lai (black and white) dah tel a ni.

 He lehkhabu hian kum 1872 atanga vawiin thlengin a huam a, British hunlai atanga Corona Virus in khawvel a tuam dan leh, Mizoram min nghawng dan te, Covid-19 avanga boral te chanchin leh Covid hneha damna changta te chanchin leh testimony thlengin a chuang a. He lehkhabu ziaktu Pu Rinngaia tupa China a Doctor zir, Covid avanga Mizorama a lo haw dan chanchin te hian he lehkhabu a ti ngaihnawm hle. 

British sawrkarin min awp laia, hriselna kawnga an hmalak chhoh dan te, sum leh pai an ruahman chhoh dan leh Mizorama Damdawiin an din chhoh dan atangin chhiar tan tur a awm a. Assam hnuaia kan awm lai, District Council, U.T leh State kan nih thlenga kan dinhmun leh hmasawn dan te a chuang bawk.

Mizo tawnga chanchinbu chhuak hmasa leh lar em em, “Mizo leh Vai chanchin” a, hriselna lam hawi thuchhuah hlui ngaihnawm tak tak te chhiar tur a awm a. An hunlaiah min pawt kir a ni ber mai. A bu chhung thu pakhat han lachhuak ila.  Aizawl Hospitala zai hmasak ber thusawi, “Min thihtir lai khan, ka ke na miah loin an “ZAI” a, keimahni miin chemin min zai sela chuan a na hle awm si a, an thiam ngei mai.” a ti a. He ta tang hian hnimhlum pek chu, “THIHTIRNA” tiin an vuah a. Hei hian damdawi lama kan hmasawnna avanga Mizote kan nihlawh zia a tarlang chiang hle in ka hria.



 He lehkhabu hian Medical lama hun leh kum, thil kan hriat chian loh tam tak min hriatchian tir a. Thil hming leh hmun hming hriatsual te pawh a rawn tidik nual dawn a ni. 

He lehkhabu hlutna em em pakhat chu, Mizo Doctor hmasa thangthar tena kan hriat tawh lem loh. Kawng engkima entawn tlak, ngaihsanawm tak tak te chanchin min hlui hi a ni a. An in pekna leh rawngbawlna hi a ngaihnawmin zir tham a awm a ni. 

Mizoram Damdawiin hrang hrang lo pian chhuah dan leh kal zel dan bakah hian, Mizoram Health Department lo pianchhuah dan te leh bul tan dan chanchin thlengin chhiar tur a awm a. 

Mizoram chhunga Sawrkar damdawiin, Kohhran enkawl damdawiin leh Private Hospital hrang hrangte chanchin leh Nursing Institution te chanchin. An hmasawn chhohzel dan leh an khawl neih te bakah Sawrkar programme leh project te pawh kimchang takin ziah a ni a. Mizoram in Medical College kan neih hmasak ber leh neih chhun bul tan dan leh MIMER tanga ZMC a nih chhoh tak dan kalkawng te pawh kimchang takin thailan a ni a. ZMC thawktu leh zirlai batch hmasa ber te hming pawh a chuang a ni. Mizo Doctor te hming pawh a theih chin chin chu he lehkhabuah hian a chuang bawk.

He lehkhabu lo pianchhuah chhan ber, Greenwood Hospital chanchin bakah a dintu Dr. Lalbuatsaiha chanchin ngaihnawm tak a chuang a. A khawchhuahna Sialhau khua chanchin atanga an nupaa Greenwood Hospital an din chhoh dan te kha a lunglenthlak hle a, Zoram tana an rawngbawlna leh damlo an enkawl tawh te testimony te chu a ngaihnawm dangdai hle.

 Mizo Hmeichhia Midwifery hmasa ber Pi Pawngi Ralte chanchin te kha, a ngaihnawmin zirlaibua sengluh tlak a niin ka hria. Chawimawi a phu angin kan chawimawi tawk lo ni ten a hriat a. Florence Nightingale kan ngaihsan em em aia nep bik lo Mizo chhulchhuak kan lo awm nual dawn a nih hi tih a ngaihtuah theih. Pi Pawngi chanchin hria hi thangthar zingah phei chuan kan tlem hle ang. Tlem han lachhuak ila, “Nau nei turin an koh phawt chuan, chhun e zan e sawi lovin a kal nghal zel mai a. Ruah pawh sur bur bur mahse nihliap khumin, zan a nih leh laltin khaiin a pan mai zel.” tih te. “Lunglei lama  nau chhara a kal tum phei chuan ke ngatin a kal phei a... thingtlang khaw hla tak takahte kalin, chawlhkar khat chhungte a thang thin a ni”.  Heng atang ringawt pawh hian kan mi hmasate inpekna leh rawngbawlna thuk zia a lang chiang hle a. Man pawh la lovin, a mamawh apiang te tan an in pe tawp zel mai a ni. Heng te hian he lehkhabu a tihlu zual ngei ang. 

Mizote kan mit a keu a, khawvel eng kan hmuh ruala hmasawnna kan hmuh zinga pawimawh em em chu hriselna kawnga kan hmasawnna hi a ni tih he lehkhabuah hian a lang chiang em em a. Kan doctor leh Nurse te, kan damdawiin te hian Mizo ram leh hnam tan hna nasa takin an thawk a, zir tham a awm a ni tih he lehkhabu hian Mizo te min hriat thar tir ngei ka beisei tlat a ni.



 A tawp berah chuan thiam ang angin kan han keu hawng dek dek ta a, sawi tawh angin Damdawiin lama thawkte tan phei chuan a hlu lehzual dawn a. Chhiar zawh tawh hnu pawha kan hriat duh lai keu nawn ngai fo tur lehkhabu a niin ka hria a. Mizo thu leh hla ti hausatu a ni dawn a ni. 

He lehkhabu nihna leh pianphung kim lo taka kan tarlan bak hi chu, nangmahnin in lo zirchian ve a. A bu keu chunga ngaihdan in lo siam atan ka dah e.

KA LAWM E